Béla Bartók – „Divertimento na orkiestrę smyczkową”, BB118 (1939)

1. Allegro non troppo
2. Molto adagio
3. Allegro assai

Jest rok 1939, na skutek coraz silniejszych wpływów niemieckich na Węgrzech Bartók rozważa opuszczenie kraju, boryka się jednak z wątpliwościami. W liście do jednego z uczniów wyznaje: „Jestem na razie zupełnie bezradny, ale moje wyczucie mówi mi, że kto tylko może, niech wyjeżdża”. Przed planowanym wyjazdem do USA, gości jeszcze w sierpniu w Saanen (Szwajcaria) u Paula Sachera, dyrygenta i mecenasa, który w momencie swojej śmierci będzie uznawany za najbogatszego człowieka w Europie. To właśnie na zamówienie Sachera pisze, otrzymując bardzo komfortowe warunki do pracy, „Divertimento na orkiestrę smyczkową”; dzieło powstaje szybko, w przeciągu dwóch tygodni. Divertimento – forma popularna w okresie klasycyzmu, rozwijana przez takich kompozytorów jak Mozart czy Haydn – to utwór zachowujący cechy suity i symfonii, o lekkim charakterze (wł. rozrywka, zabawa), z uwagi na zmienne nastroje i taneczne motywy uznawany był w XVIII i XIX w. za gatunek muzyki popularnej. „Divertimento”  Bartóka uznawane jest za bezsprzeczne arcydzieło, zachwyca finezją, błyskotliwością, bezpretensjonalnością. Motywy ludowe splatają się tutaj z archaizującymi nawiązaniami do barokowego concerto grosso. Partie instrumentów solowych są przeciwstawiane orkiestrze (zwłaszcza w części pierwszej), a w kolejnych dysonansach zaburzany jest tradycyjny przebieg narracji. Utwór otwiera utrzymany w tempie allegro non troppo wdzięczny motyw taneczny. Rozwój melodii stanowi tutaj, jak i w całym dziele, główny przedmiot inwencji kompozytorskiej, a jej prostocie towarzyszy subtelny i ornamentalny rozwój rytmiczny. Powolna część druga, silnie kontrastująca z pozostałymi, cechuje się typowymi dla Bartóka dramatyzmem, posępnością i niepokojem, stanowiąc przykład tzw. „muzyki nocy”. W partii altówek, a następnie drugich i pierwszych skrzypiec, podjęta zostaje melodia o charakterze tradycyjnie węgierskim, oparta na skali cygańskiej, która narasta aż do przejmującej kulminacji. Część ta uznawana jest za jeden z najbardziej poruszających fragmentów w dorobku Bartóka. Radosny nastrój divertimenta powraca wraz z rytmiczną częścią trzecią. Jednak także tutaj, w odcinku środkowym, wplata się tkliwa melodia utrzymana w charakterze cygańskim wykonywana przez skrzypce solo. W końcówce utworu rozbrzmiewa na moment zaskakująca polka-pizzicato, stylizowana na XIX-wieczne utwory rozrywkowe i przywołująca żartobliwe motywy z dzieł R. Straussa.

BÉLA BARTÓK (1881-1945)
Węgierski kompozytor, pianista, pedagog i etnomuzykolog, będący jedną z najbardziej wpływowych osobowości świata muzycznego XX wieku. Pierwsze utwory pisze w wieku 9 lat, a dwa lata później występuje publicznie, grając swój „Bieg Dunaju”. Uczy się początkowo w Bratysławie, a w 1899 zostaje przyjęty do Królewskiej Akademii Muzycznej w Budapeszcie. W pracy motywuje go chęć zaproponowania nowoczesnego stylu narodowego. W 1904 ma miejsce prawykonanie patriotycznego poematu symfonicznego „Kossuth” (Lajos Kossuth był przywódcą Rewolucji Węgierskiej 1848), który rozsławia jego imię w całym kraju. Zyskuje także popularność jako pianista. Zafascynowany tradycyjną muzyką chłopską rozpoczyna w tym czasie badania terenowe. Podróżując z fonografem po Węgrzech i państwach sąsiednich, rejestruje oryginalne melodie ludowe. Pasja ta przekształca się wkrótce w systematyczną pracę naukową. W latach 1907-1924 prowadzi klasę fortepianu w Akademii Muzycznej w Budapeszcie, a następnie zostaje członkiem Węgierskiej Akademii Nauk. Intensywna praca badawcza i teoretyczna Bartóka każe zaliczyć go do grona najoryginalniejszych twórców współczesnej etnomuzykologii. Poza rodzimym folklorem w kręgu jego zainteresowań znajdują się także jego wcielenia słowackie, rumuńskie i bałkańskie. W swoich podróżach trafia także do Algierii i Turcji. Takie ukierunkowanie wywiera ogromny wpływ na jego twórczość kompozytorską. Jego dzieła spotykają się jednak na Węgrzech z oporem. W 1911 dyrekcja opery w Budapeszcie odrzuca dzieło sceniczne Bartóka „Zamek Sinobrodego”. Recepcja jego kompozycji zmienia się po premierze baletu „Drewniany książę” (1917). Koniec I wojny światowej otwiera najbardziej płodny okres w twórczości Bartóka, w którym kształtuje się jego język muzyczny. Koncertuje także jako pianista w Europie i USA, wykonując własne utwory. W 1940 daje swój ostatni koncert w Budapeszcie. Sojusz Węgier z hitlerowskimi Niemcami sprawia, że emigruje wraz z żoną do USA, gdzie prowadzi działalność pedagogiczną i badawczą nad tradycyjną muzyką bałkańską. Jego stan zdrowia stale się pogarsza, umiera na białaczkę w nowojorskim szpitalu.

Béla Bartók był człowiekiem pracowitym i chłonnym wiedzy. Biegle władał wieloma językami – poza węgierskim i niemieckim posługiwał się także francuskim, angielskim, słowackim, rumuńskim, tureckim i arabskim. Jest autorem muzyki orkiestrowej, symfonii, suit orkiestrowych, koncertów oraz utworów fortepianowych i skrzypcowych, muzyki kameralnej, opery i baletów. W swojej drodze twórczej przechodził od neoromantyzmu, przez impresjonizm i ekspresjonizm, aż po klasycznie stylizowane dzieła folklorystyczne. Muzyka Bartóka ufundowana jest na odwrocie od niemieckiej hegemonii muzycznej wyrastającej z dorobku Wagnera i Straussa. Jako pianista był muzykiem wysoce precyzyjnym. Powiada się nawet, że potrafił zagrać kilkakrotnie ten sam utwór w idealnie równym, odmierzanym w sekundach, czasie. Jego gra charakteryzowała się plastycznym frazowaniem oraz subtelnością. W swoich oryginalnych kompozycjach nie cytował melodii ludowych, ale wykorzystywał cechy dla nich swoiste: zerwanie ze schematami opartymi na systemie dur-moll, zwięzłość wypowiedzi muzycznej oraz dysonansowe współbrzmienia harmoniczne. Jak pisał w książce „Węgierska pieśń ludowa”: „Jest więc muzyka chłopska rezultatem pracy ewolucyjnej nieświadomie działającej siły natury, jak np. różne formy świata zwierzęcego i roślinnego. Dlatego też jej indywidua – pojedyncze melodie – są przykładami najwyższej doskonałości artystycznej”. Badacze podkreślają również odkrywcze – w zakresie nowych form artykulacji – wykorzystanie instrumentów smyczkowych, stworzenie innowacyjnego stylu muzyki fortepianowej poprzez potraktowanie go jako instrumentu perkusyjnego, mocne eksponowanie rytmiki, przesądzające o ekspresyjności jego stylu oraz różnorodność wyrazu, wynikającą z obecności w jego dorobku dzieł dynamicznych, żywiołowych oraz subtelnych, wyrafinowanych, bogato cieniowanych. Bartókowi udało się dokonać syntezy tradycji ludowej z europejskim językiem muzycznym. Za swoich mistrzów uznawał Bacha, Beethovena i Debussy’ego. Chociaż za życia pozostawał niezrozumiany – uznawano go za nazbyt radykalnego – to po II wojnie światowej stał się, obok Strawińskiego, najbardziej popularnym kompozytorem XX wieku. Znawcy akcentują również, przytłumiony przez folklorystyczne zainteresowania Bartóka, nowoczesny charakter jego twórczości. „Muzykę Bartóka – pisze Bogusław Schaeffer – cechuje jakaś ogromna siła wewnętrznej spójności, przekonywający walor osobowości niespotykanej, jedynej. Słuchamy tej muzyki ponad tendencjami i prądami, jakby w innych wymiarach, nie zestawiając jej z niczym innym, gdyż nie miałoby to dla jej poznania żadnego znaczenia”.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 07.11.2014 | PIĄTEK 19:00
PRZECZYTAJ ARTYKUŁY O WYKONAWCACH:
ORKIESTRA FILHARMONII KALISKIEJ
ADAM KLOCEK – wiolonczela, dyrygent



ŹRÓDŁA
▪ Encyklopedia Muzyczna PWM
▪ Encyklopedia Muzyki PWN
▪ Encyclopedia Britannica – britannica.com
▪ Classical Archives – classicalarchives.com
▪ Elliott Antokoletz „Muzyka XX wieku”, Pozkal 2009
▪ Bogusław Schaeffer „Dzieje muzyki”, WSiP 1993
▪ Bogusław Schaeffer „Muzyka XX wieku”, Wydawnictwo Literackie 1975
▪ Tadeusz A. Zieliński „Bartók”, PWM 1980