Bohuslav Martinů – „Wariacje na temat Rossiniego”, H. 290 (1942)

1. Theme: Poco allegro – allegro moderat
2. Variation I: Poco allegro
3. Variation II: Poco piu allegro
4. Variation III: Andant
5. Variation IV: Allegro
6. Theme: Vivo. Moderato maestoso

Kompozycję, jedną z pierwszych jakie ukończył w USA, napisał Martinů dla rosyjskiego wirtuoza wiolonczeli Gregora Piatigorsky’ego, któremu dedykował także kilka innych swoich dzieł. Tytułowy „temat Rossiniego” odnosi się do arii „Dal tuo stellato soglio” z opery „Mojżesz w Egipcie”. Wcześniej temat ten podjął Niccolò Paganini w „Fantazji ‘Mojżesz’” oraz rozpisał go na szereg wariacji skrzypcowych. Wersja Paganiniego jest interpretowana jako rzeczywiste źródło utworu Martinů, jednak – jak ironicznie zauważają badacze – fraza „Wariacje na temat wariacji Paganiniego na temat Rossiniego” wydawała się nieco za długa jak na tytuł kompozycji.

BOHUSLAV MARTINŮ (1890-1959)
Zaliczany obok Leoša Janáčka do dwójki najważniejszych kompozytorów czeskich XX w., wszechstronny twórca o silnym indywidualnym głosie. Urodzony w morawskiej miejscowości Polička pozostaje w dzieciństwie pod silnym wpływem lokalnych obrzędów i muzyki. Uczy się gry na skrzypcach, pierwszy recital daje w wieku 15 lat. Podejmuje także próby kompozytorskie, bardzo wcześnie sięgając po zróżnicowane formy. Pisze pieśni, utwory fortepianowe, kwartety smyczkowe, poematy symfoniczne i balety. W 1906 wstępuje do praskiego konserwatorium, naukę kompozycji kończy jednak z oceną niedostateczną. Mimo to nie porzuca ani komponowania, ani – jeszcze na kilka lat – Pragi. Zwolniony z służby wojskowej podczas I wojny światowej pracuje jako nauczyciel w Poličce. W tym czasie powstaje wiele jego dzieł, m.in. „Czeska rapsodia”, którą debiutuje w 1918. Po wojnie podejmuje na powrót edukację kompozytorską, najpierw w Pradze, a następnie w Paryżu, gdzie pozostaje przez kilkanaście lat. Przyjaźni się z artystami, tutaj też poznaje swoją przyszłą żonę. Boryka się z problemami finansowymi, komponuje jednak wiele, zyskując szersze uznanie, m.in. dzięki wykonaniu „II Kwartetu smyczkowego” w Baden-Baden i „La Bagarre” w Bostonie. W swojej twórczości pozostaje pod wpływem jazzu i muzyki południowoamerykańskiej. Bada także dzieła Corelliego, Vivaldiego i Bacha. W latach 30. za „Sekstet smyczkowy” otrzymuje nagrodę fundacji Coolidge, nawiązuje też współpracę z wydawnictwami; jego pozycja umacnia się wraz z kolejnymi sukcesami. W 1938 jest gościem Paula Sachera, pisze „Koncert podwójny”, którego prawykonanie w Bazylei staje się triumfem kompozytora. II wojna światowa zmusza go do ucieczki z Paryża, na południe Francji. Następnie podróżuje do Lizbony i – dzięki finansowej pomocy Sachera – do USA. Do 1946 pisze tutaj pięć symfonii oraz koncerty i utwory kameralne, wszystkie wykonane z wielkim sukcesem. Mimo że do końca życia planuje powrócić do ojczyzny, nie jest to po komunistycznym przewrocie możliwe. Fakt, że nie jest w swym kraju mile widziany, jest dla kompozytora stałym źródłem bólu. Na przełomie lat 40. i 50. wykłada kompozycję w Princeton, podróżuje także do Europy. Nowojorska premiera „Komedii na moście” spotyka się z entuzjazmem, a amerykańska krytyka przyznaje jej miano opery roku. Komponuje także „VI Symfonię”, która zapisuje się w powszechnej świadomości jako arcydzieło. W 1953 przenosi się z żonę do Nicei, podejmuje także działalność edukacyjną w Filadelfii i Rzymie. Na krótko przed śmiercią przenosi się pod opiekę Paula Sachera. Mimo pogłębiającej się choroby, nie przestaje komponować. Umiera w Szwajcarii; w 1979 jego ciało zostaje przeniesione do rodzinnego grobowca w Poličce.

Zaliczany do przedstawicieli neoklasycyzmu w muzyce pozostawił po sobie Martinů ponad 400 dzieł, które są jednak dowodem ewolucji, przekraczającej granice jednego stylu. Początkowo czerpał inspirację z literatury, sięgając po motywy dekadenckie i orientalne. W kolejnych latach nawiązywał do Straussa i Debussy’ego. Okres paryski przynosi zmiany radykalne. Najpierw spogląda Martinů w stronę fenomenów współczesnej cywilizacji, takich jak jazz, technika oraz… sport. Tak o twórczości lat 20. pisze Alex Ross: „Młody czeski kompozytor Bohuslav Martinů tworzył dzieła ‘opisujące’ mecz futbolowy („Przerwa”), tłumy zachwycające się lotem Linderbergha przez Atlantyk („La Bagarre”), jazzowy taniec utensyliów kuchennych („Rewia kuchenna”) szatana jako czarnoskórego cyklistę („Łzy noża”), balet o muzyce („Rewolta”), w którym muzyka klasyczna walczy z tanecznymi przebojami, gramofony buntują się przeciwko swoim właścicielom, krytycy popełniają samobójstwo, a Strawiński ucieka na bezludną wyspę. Przed całkowitą katastrofą ratuje wszystkich morawska pieśń ludowa”. Następnie zwrócił się Martinů w stronę dzieł pełnospektaklowych, wznosząc podwaliny nowoczesnej opery czeskiej oraz sięgając po środki komedii dell’arte, poetykę surrealizmu i wątki ludowe. Nurt neoklasyczny przejawiał się zwłaszcza w twórczości instrumentalnej, kompozytor stosował technikę koncertującą, także concerto grosso. Pracując nad kolejnymi symfoniami, czerpał ze wzorców gatunku pierwszej połowy XIX w. oraz tworzył dzieła o szczególnym ładunku emocjonalnym. Ostatnie dzieła Martinů cechują się skrajnie zróżnicowaną ekspresją. W swoim dorobku ma także utwory odwołujące się do tragicznych wątków w historii narodu czeskiego („Koncert podwójny”, „Památník Lidicím”). Aktywność kompozytorska Martinů spowodowała, że poziom jego dzieł nie jest wyrównany, jednak możemy wśród nich znaleźć kilka arcydzieł czy też dzieł oryginalnych, wyrażających wartości humanistyczne lub wiążących piękno brzmienia z głęboką emocjonalnością („Koncert podwójny”, „Msza polowa”, „Gilgamesz”, „VI Symfonia”).

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 10.11.2014 | PONIEDZIAŁEK 19:00
PRZECZYTAJ ARTYKUŁY O WYKONAWCACH:
MAGDALENA BOJANOWICZ – wiolonczela
MISCHA KOZŁOWSKI – fortepian



ŹRÓDŁA
▪ Encyklopedia Muzyczna PWM
▪ Encyklopedia Muzyki PWN
▪ Encyclopedia Britannica – britannica.com
▪ Classical Archives – classicalarchives.com
▪ Alex Ross „Reszta jest hałasem”, PIW 2011
▪ Bogusław Schaeffer „Dzieje muzyki”, WSiP 1993