Alfred Schnittke – „Sonata wiolonczelowa nr 1” (1978)

1. Largo
2. Presto
3. Largo

Alfred Schnittke – polistylista, postmodernista, spadkobierca Szostakowicza. Zachód zauważył go zbyt późno, dopiero z początkiem lat 90. XX w., kilka lat przed śmiercią. Europa Wschodnia, która doceniła kompozytora wcześniej, w latach 70. i 80., uznawała go za spadkobiercę muzycznego dziedzictwa Dmitrija Szostakowicza. Dowodem na zasadność tej analogii jest właśnie „Sonata wiolonczelowa nr 1”, wcielająca polistylizm Schnittkego, który sięgając po różne estetyki i techniki, wpisał z jednej strony swój dorobek w tradycję postmodernistyczną, z drugiej natomiast – w tendencję twórczą obraną przez Szostakowicza. Przedstawioną diagnozę celnie werbalizuje Alex Ross: „To prawowity następca Szostakowicza, mistrz ironii, który stworzony przez siebie język nazwał ‘polistylistyką’. W niespokojnym strumieniu świadomości Schnittke zebrał pozostałości po tysiącletniej tradycji muzycznej – chorale gregoriańskim, mszach renesansowych, barokowej figuracji, klasycznej formie sonatowej, walcu wiedeńskim, mahlerowskiej orkiestracji, dodekafonii, chaosie aleatoryzmu, a nawet po muzyce rozrywkowej”. Sonata składa się z trzech części, otwiera ją ta najkrótsza, około trzyminutowa. Pierwsze Largo to samotna partia wiolonczeli, do której fortepian dodaje subtelny, dysonansowy kontrapunkt, by doprowadzić muzykę do całkowitego wyciszenia. Po kilku refleksyjnych dźwiękach fortepianu wiolonczela powraca z żarliwością i wielką pasją. Tuż przed końcem tej części fortepian przypomina się ze swoją uspokajającą myśl narracją, otrzymując tym razem od wiolonczeli przytłumioną odpowiedź pizzicato. W części Presto tryskające pasma nut nadają obu instrumentom charakter perkusyjny. Ten sam element – muzyczna cegiełka – jest powtarzany raz po raz, wznosząc się w głośności i ornamentyce aż do surrealistycznego, dziwacznego walca, który wieńczy tę część. W długim końcowym Largo oba instrumenty zdają się badać groźną, wyzutą z emocji przestrzeń oraz przywołują motyw z części pierwszej, a stopniowo osłabiając natężenie dynamiki i zmierzając w stronę nicości, sięgają na koniec po temat z części Presto.

ALFRED SCHNITTKE (1934-1998)
Urodzony w Engels kompozytor, pianista i teoretyk o rosyjsko-niemiecko-żydowskich korzeniach, którego twórczość wpisuje się w nurt postmodernistyczny oraz należy do najbardziej wpływowych zjawisk w muzyce końca XX wieku. Ojciec kompozytora jest urodzonym na Łotwie żydowskim dziennikarzem i tłumaczem, matka natomiast – pochodzącą z Powołża niemiecką katoliczką. Edukację muzyczną rozpoczyna po II wojnie światowej w Wiedniu; uczy się gry na fortepianie i studiuje teorię muzyki. Muzyczna atmosfera Wiednia wywiera duży wpływ na sferę jego duchowości, dając impuls do świadomego poświęcenia się pracy kompozytorskiej. W latach 1953-58 studiuje w Konserwatorium Moskiewskim: kompozycję u Eugeniusza Gołubiewa oraz instrumentację u Mikołaja Rakowa. Do 1972 jest wykładowcą tej uczelni. W 1961 żeni się z pianistką Iriną Katajewną. Zarabia jako autor muzyki filmowej i teatralnej. Niezależnie od tego poświęca się swojej autorskiej muzyce. Pierwszym słynnym dziełem kompozytora jest „Concerto Grosso Nr 1” (1977), spopularyzowane przez skrzypka Gidona Kremera. Schnittke pisze symfonie, concerti grossi, koncerty skrzypcowe, wiolonczelowe i fortepianowe, kwartety smyczkowe, balety, opery i utwory wokalne. Ma problemy z cenzurą, jego „I Symfonia” zostaje zakazana, a od 1980 nie może opuszczać kraju. W 1985 w wyniku udaru mózgu zapada w śpiączkę. Po odzyskaniu zdrowia kontynuuje prace kompozytorskie, wkraczając w najbardziej owocny okres w rozwoju swojej twórczości. W 1988 podróżuje do USA, gdzie ma miejsce amerykańska premiera „I Symfonii”.  Od 1990 przebywa na stałe w Hamburgu, gdzie sprowadzają go powody zawodowe – zamówienia kompozytorskie, wykłady – oraz zdrowotne, jego stan bowiem się pogarsza. W wyniku jednego z kolejnych udarów zostaje częściowo sparaliżowany. Umiera w wieku 63 lat. W 2007 Aleksander Raskatow odczytał i zrekonstruował partyturę niedokończonej „IX Symfonii”, uznawanej za muzyczny testament Schnittkego – pisana lewą ręką, miejscami nieczytelna, została udostępniona przez żonę kompozytora.

Dorobek Schnittkego sytuuje go wewnątrz nurtu postmodernistycznego, zestawiającego ze sobą odmienne, nierzadko pozostające w dysonansie style i tradycje. W obrębie jednego dzieła mieszają się tu sprzeczne motywy i formy, które kompozytor czerpie z dotychczasowej tradycji muzyki europejskiej, melodii ludowych, chrześcijańskich chorałów, popularnych piosenek i tańców. W młodości wielkie wrażenie wywarła na nim atmosfera Wiednia oraz muzyka Mozarta, Haydna i Schuberta. Interpretacje wskazują również na odniesienia do tradycji rosyjskiej – Szostakowicza i Strawinskiego, zakorzenienie w poetyce Mahlera oraz związek z osiągnięciami XX-wiecznej awangardy. Twórczość Schnittkego ujawnia ponadto wpływy mistycyzmu. Uważał on, że kompozytor powinien być medium wyczulonym na dźwięki przychodzące „skądinąd”, spoza istniejącego świata oraz przekształcającym je w muzykę. Jest autorem kompozycji utrzymanych w poważnej, ciemnej tonacji, eksplorujących najgłębsze sfery ludzkiej duszy, wahającej się między swoimi popędami, a nakazami moralności. Do lat 80. XX wieku dzieła Schnittkego były właściwe nieznane poza granicami ZSRR. Jednak dzięki staraniom emigrujących artystów szybko zdobyły wielką popularność na Zachodzie. Do popularyzatorów dorobku kompozytora należeli: Giennadij Rożdiestwienski, Mścisław Rostropowicz, Gidon Kremer, Jurij Baszmet. Schnittke został uhonorowany prestiżowymi nagrodami i tytułami, m.in. Austriacką Nagrodą Państwową, Nagrodą Bachowską Hanseatyckiego Miasta Hamburg, Rosyjską Nagrodą Kulturalną, Wielkim Krzyżem Zasługi z Gwiazdą RFN oraz nagrodą Praemium Imperiale przyznawaną przez Japońskie Stowarzyszenie Muzyczne. Był również mianowany członkiem Bawarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, Królewskiej Akademii Muzycznej w Szwecji, Freie Akademie der Künste w Hamburgu, Royal Academy of Music w Londynie oraz American Academy of Arts and Letters w Nowym Jorku.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 10.11.2014 | PONIEDZIAŁEK 19:00
PRZECZYTAJ ARTYKUŁY O WYKONAWCACH:
MAGDALENA BOJANOWICZ – wiolonczela
MISCHA KOZŁOWSKI – fortepian



ŹRÓDŁA
▪ Encyklopedia Muzyczna PWM
▪ Encyklopedia Muzyki PWN
▪ Encyclopedia Britannica – britannica.com
▪ Classical Archives – classicalarchives.com
▪ Alex Ross „Reszta jest hałasem”, PIW 2011