Aleksander Borodin – „Nokturn A-dur z Kwartetu smyczkowego nr 2 D-dur (1881)”, w aranżacji na orkiestrę smyczkową

„Kwartet smyczkowy nr 2”, jeden z najpopularniejszych kwartetów w historii światowej kameralistyki, zadedykował Borodin żonie Ekaterinie. Kompozycja jest wyznaniem miłosnym, listem do ukochanej, wyraża oddanie i zmysłowość uczuć, a jednocześnie przywołuje czas, w którym się poznali i pokochali, dwadzieścia lat wcześniej w Heidelbergu. W odróżnieniu od wielu innych dzieł kompozytora Kwartet został napisany i ukończony szybko, w sierpniu 1881. Jednocześnie jednak charakteryzuje się typowymi dla Borodina liryzmem i śpiewnością melodii. Jak się przypuszcza, Borodin sportretował siebie w partii wiolonczeli, żonę natomiast – w partii pierwszych skrzypiec. Utwór jest utrzymany w ciepłym i nieomal rajskim nastroju, a kolejne części ucieleśniają pogłębiającą się miłość pary. Składa się na niego szereg pięknych tematów, które rozwijają się naturalnie, przechodząc jeden w drugi i tworząc misternie ukształtowane dzieło. Pogodna spontaniczność nastrojów podporządkowana jest tutaj pierwiastkowi wytworności, elegancji formy. „Nokturn A-dur” to trzecia, najczęściej wykonywana część Kwartetu, utrzymana jest w tempie andante, a tematy Borodina i Ekateriny zaznaczają się tu silnie w partiach wiolonczeli i pierwszych skrzypiec. W mglisty akompaniament drugich skrzypiec i altówki wplata wiolonczela rzewną a zarazem namiętną melodię, podjętą po chwili przez pierwsze skrzypce, którym towarzyszy komentarz wiolonczeli. W tym dialogu, w splatających się partiach obu instrumentów, wysłyszeć można intymną rozmowę zakochanych. Następnie wiolonczela i skrzypce rozwijają w dwugłosie bardziej stanowczy temat, by ponownie powrócić do pierwszego, intymnego tematu. Utrzymuje się on do końca części, kiedy to wnosząc się w długiej kodzie, zostaje podjęty jednocześnie przez wiolonczelę i skrzypce, które w srebrzystym tonie przeprowadzają go aż do ostatniej nuty, do wyciszenia.

ALEKSANDER BORODIN (1833-1887)
Kompozytor i chemik. Mimo, że daleki był od twórczej płodności (komponowaniem zajmował się niezawodowo), posiada mocną pozycję w historii rosyjskiej muzyki oraz uznawany jest za jednego z najbardziej utalentowanych kompozytorów rosyjskiej szkoły narodowej XIX wieku. Nieślubny syn Łuki S. Giedianowa, zapisany na nazwisko książęcego kamerdynera. Odbiera staranną edukację, jako dziecko uczy się gry na kilku instrumentach (fortepian, flet, wiolonczela, obój, klarnet) i podejmuje pierwsze próby kompozytorskie. Swoje umiejętności rozwija jednak w innym kierunku – studiuje w petersburskiej Akademii Medycznej, następnie pracuje w klinikach uczelni, by w końcu poświęcić się pracy badawczej w zakresie chemii. Po obronie dysertacji doktorskiej mieszka w Heidelbergu, skąd odbywa podróże naukowe. Powraca do kraju oraz uzyskuje tytuł profesora zwyczajnego macierzystej uczelni. Wykłada oraz obejmuje kierownictwo katedry chemii. Zwolennik walki o prawa kobiet i nowoczesnych metod nauczania, był współzałożycielem Żeńskich Kursów Lekarskich i Rosyjskiego Towarzystwa Chemicznego. Wyniki badań ogłasza w kilkudziesięciu publikacjach (także w pismach niemieckich, francuskich i włoskich), jest wielokrotnym gościem rosyjskich i międzynarodowych kongresów. Członek towarzystw chemicznych (Rosja, Paryż, Berlin). Rozwijając karierę naukową, stale pozostaje oddany muzyce. Jego pierwsze kompozycje utrzymane są w stylistyce klasycznej i wczesnoromantycznej, do niektórych dzieł wprowadza elementy narodowe. Sam określa je mianem „niegodnych zainteresowania grzechów młodości”. W 1861 w Haidelbergu poznaje rosyjską pianistkę Protopopową, którą poślubia dwa lata później. W tym czasie pisze „Kwintet fortepianowy”, pierwszy utwór przejawiający rys oryginalności. Dzięki żonie poznaje twórczość Chopina i Schumanna, a podczas wspólnych podróży – nieznany w Rosji dorobek kompozytorów z zachodniej Europy. Przystępuje do grupy „Rosyjska piątka” (inna nazwa to „Potężna gromadka”) i – obok Bałakiriewa, Cui, Musorgskiego, Rimskiego-Korsakowa – pisze dzieła czerpiące z rosyjskiej muzyki ludowej, włączając w nie elementy muzyki zachodnioeuropejskiej. Pozostaje pod dużym wpływem Bałakiriewa, co uwidacznia się zwłaszcza w „I Symfonii” z 1867. „II Symfonia ‘Bohaterska’” powstaje dziesięć lat później, w tym samy roku poznaje Borodin Liszta, który będzie wysoko cenił jego twórczość. W latach 80. angażuje się aktywnie z muzyczne życie Petersburga, prowadzi także chór i studencką orkiestrę w Akademii Medycznej, aktywności tej towarzyszy zainteresowanie twórczością Borodina w Rosji i Europie. Pierwsze objawy choroby serca utrudniają pracę nad „III Symfonią” oraz sfinalizowanie opery „Kniaź Igor”. Borodin umiera nagle podczas profesorskiego balu karnawałowego.

Prowadzona działalność edukacyjna i badawcza oraz pogarszający się od 1880 stan zdrowia osłabiały energię, z jaką Borodin mógł się poświęcać pracy kompozytorskiej. Co sam tłumaczył w jednym z listów: „Prosiłbym, aby nie zawężać mojej biografii tylko do dziedziny muzyki, ponieważ moja praca naukowa i pedagogiczna służy wyjaśnieniem, dlaczego późno stałem się kompozytorem i niewiele skomponowałem”. Z kolei w rozmowie z Lisztem określił siebie mianem „muzyka niedzielnego”. Czas, jakim dysponował, musiał dzielić Borodin rozważnie: „Na nastroje muzyczne mam do dyspozycji część lata. Zimą mogę pisać muzykę tylko wówczas, kiedy jestem chory, nie wykładam, nie chodzę do laboratorium; wtedy mogę zając się czymkolwiek innym. Stąd moi współtowarzysze muzycy, wbrew powszechnie przyjętym zwyczajom, stale życzą mi choroby, a nie zdrowia”. Choć zawód kompozytora uprawiał w niepełnym wymiarze godzin, pozostawił po sobie znaczny dorobek: m.in. kilkanaście pieśni, utwory fortepianowe, dwa kwartety smyczkowe, operę, trzy symfonie oraz poemat symfoniczny. Mimo, że muzyka Borodina ma swoje źródła w rosyjskiej ludowości, to jednocześnie był on kompozytorem obdarzonym umiejętnością nadawania swoim utworom odcienia egzotyki. Betty Fry: „Muzyka Borodina jest przepełniona romantycznym urokiem i uwodzicielskimi melodiami, pobrzmiewa w niej także przepych i krajobraz dawnej Rosji – cebulaste kopuły kościołów, bogato zdobione ikony i ogrom przestrzeni”. Jednocześnie podkreśla się szczególne cechy jego stylu – obiektywizm liryki, epicki charakter wypowiedzi – oraz odnajduje się jego źródeł w postawie ideowo-poznawczej, będącej wynikiem działalności naukowej Borodina, który rozumiał dzieło muzyczne nie jako „rezultat techniki, kontrapunktu i tych wszystkich machinacji, jakie zwykło się uważać za prawdziwy sens muzyki”, ale jako wyraz pierwiastka osobowości, narodowej specyfiki, czy w końcu treści historycznych i społecznych. Rosyjskiego ducha narodowego i kulturowego wcielał w epickich formach muzycznych, zwłaszcza w dziełach scenicznych i pieśniach pisanych do własnych tekstów. Z kolei tonem intymnej liryki cechują się kwartety smyczkowe Borodina. Niektórym ze swoich dzieł nadawał charakter humorystyczny, czy wręcz komiczny (farsa „Bogatyri”, parodiująca pretensjonalny styl operowy oraz Rossiniego, Offenbacha i inne). Jest również autorem dzieła programowego – w poemacie „W stepach Azji Środkowej” wszystkie środki kompozytorskiego wyrazu podporządkowane są celowi jakim jest prezentacja stepowego pejzażu oraz przenikanie się wielu kultur. Popularność poza granicami imperium rosyjskiego zawdzięcza Borodin Lisztowi, który był inicjatorem wykonania „I Symfonii” w Niemczech. Jego twórczość – dzięki swym odcieniom egzotycznym czy pejzażowym kolorycie orkiestry – wywarła, obok dorobku Musorgskiego, olbrzymi wpływ na Debussy’ego, a także na Strawińskiego, Prokofiewa i Ravela, który w 1910 napisał utwór fortepianowy „À la manière de Borodine”. W 1953, na Broadway’u, miało miejsce pierwsze wystawienie musicalu „Kismet” Roberta Wrighta i George’a Forresta, będącego adaptacją muzyki Borodina, który został uhonorowany Tony Award. Ponadto to na cześć rosyjskiego kompozytora założony w 1945 Kwartet Filharmonii Moskiewskiej przemianował w 1955 nazwę na Kwartet Borodina; zespół ten jest jednym z najlepszych kwartetów naszych czasów.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 07.11.2014 | PIĄTEK 19:00
PRZECZYTAJ ARTYKUŁY O WYKONAWCACH:
ORKIESTRA FILHARMONII KALISKIEJ
ADAM KLOCEK – wiolonczela, dyrygent



ŹRÓDŁA
▪ Encyklopedia Muzyczna PWM
▪ Encyklopedia Muzyki PWN
▪ Encyclopedia Britannica – britannica.com
▪ Classical Archives – classicalarchives.com
▪ Bogusław Schaeffer „Dzieje muzyki”, WSiP 1993